انقلاب پهپادهای دریایی؛ از جنگ اوکراین تا تهدیدهای نوظهور برای آسیا+عکس

به گزارش پارسینه به نقل از natstrat، یک درس مهم برای هند از جنگ روسیه و اوکراین، و همچنین تجربه داخلی‌اش در درگیری اخیر با پاکستان، ضرورت بومی‌سازی در تولید پهپادها در شرایط تغییر شراکت‌های ژئوپلیتیک و دفاعی است.

جنگ‌های معاصر و آینده کاملاً تحت تأثیر سلاح‌های پهپادی یا «دِرونری» در حال تغییر هستند. استفاده اخیر از پهپادها در جنگ‌ها — از جنگ روسیه و اوکراین گرفته تا خاورمیانه و اکنون در جنوب آسیا و حتی داخل مرزهای هند — نشان داده که کاربرد آن‌ها بسیار فراتر از نظارت ساده رفته و بازیگران مختلف توانایی سازگاری و چابکی خود را به نمایش گذاشته‌اند. رقابت تسلیحاتی و توسعه فناوری جنگ اکنون بر استراتژی‌های پهپادی و ضدپهپادی متمرکز شده است؛ کشورهایی مانند ترکیه، چین و ایران جایگاه قدرتمندی در توسعه این فناوری پیدا کرده‌اند و دیگر کشورها نیز برای بومی‌سازی تولید و تأمین قطعات پهپادها شتاب گرفته‌اند. این روند در حال دگرگون کردن استفاده از هوش مصنوعی، آموزش نظامی و دکترین‌های جنگی در سراسر جهان است. در چنین شرایطی، کشورها باید سیستم‌های دفاع ملی و آمادگی جنگی خود را با ادغام فناوری‌های نوین و اتحادهای تسلیحاتی بازطراحی کنند و با توجه به نقش بازیگران غیردولتی، به مقررات بین‌المللی و نحوه دستیابی به فناوری پهپادی نیز توجه داشته باشند.

مقدمه  

کارشناسان درباره تاریخچه جنگ پهپادی اختلاف‌نظر دارند؛ برخی معتقدند این تاریخ از سال 1935 با ساخت و استفاده از «کوئین بی» — یک هواپیمای دوباله کنترل رادیویی — آغاز شد، در حالی که برخی دیگر ریشه مفهوم پهپادهای امروزی را در سال 1848 و انقلاب ایتالیا می‌دانند، زمانی که بالن‌های بدون سرنشین برای بمباران ونیز استفاده شدند. بنابراین، هرچند حملات پهپادی پدیده‌ای کاملاً جدید نیست، اما ویژگی‌ها و مقیاس استفاده از آن‌ها در جنگ روسیه و اوکراین جهان را نسبت به پهپادها به‌عنوان یک سلاح تخصصی جنگی هوشیار کرده است. در جنگ‌های گذشته، رایج‌ترین کاربرد پهپادها نظارت بر اردوگاه‌های دشمن، تصویربرداری، رصد تحرکات نیروها و شناسایی محموله‌ها بود تا به‌عنوان ابزار اطلاعاتی برای حملات هماهنگ عمل کنند.

دهه گذشته شاهد ظهور بازیگران جدیدی مانند ترکیه، ایران و چین در بازاری بوده که پیش‌تر تحت سلطه آمریکا، اسرائیل و روسیه بود — آن هم با هزینه تولید بسیار کمتر از قدرت‌های سنتی پهپادی. داده‌های SIPRI نشان می‌دهد آمریکا در ده سال گذشته تنها 12 پهپاد رزمی به فرانسه و روسیه تحویل داده (به‌جز اوکراین که کمک مالی و پهپادهای پیشرفته دریافت کرده)، در حالی که چین نزدیک به 300 پهپاد به 17 کشور صادر کرده است. این اختلاف تا حد زیادی به پیشرفته و گران‌قیمت بودن پهپادهای آمریکایی مربوط است، اما در عین حال سلطه چین بر بازار پهپادهای تجاری و رزمی و قطعات آن‌ها را نشان می‌دهد.

درگیری اخیر با پاکستان نیز توان پهپادی این کشور را آشکار کرد؛ پاکستان بین 8 تا 12 مه 2025 چندین «سِوُرم» پهپادی به‌کار گرفت. اما این درگیری همچنین توان پهپادی هند را نیز به نمایش گذاشت؛ عملیات موفق «سیندور» با استفاده از پهپادها برای سرکوب پدافند هوایی پاکستان و استفاده همزمان از موشک‌ها برای نابودی اردوگاه‌های تروریستی انجام شد. سامانه‌های ضدپهپادی هند مانند S-400 نیز توانستند بخش زیادی از پهپادهای پاکستانی را رهگیری کنند.

جنگ ایران و اسرائیل در 13 آوریل 2024 نیز قدرت پهپادی ایران را آشکار کرد.

پهپادها اکنون بخشی از جنگ هوایی هستند. اما یک روایت نادرست از جنگ روسیه–اوکراین و خاورمیانه شکل گرفته: اینکه پهپادها می‌توانند جایگزین نیروی هوایی سنتی و جنگنده‌ها شوند، چون هزینه عملیاتی و خرید آن‌ها پایین‌تر است. برای کشورهایی مانند اوکراین با محدودیت مالی و جغرافیایی، پهپادها شاید جایگزینی موقت باشند، اما برای هند، پهپادها ابزارهای جدیدی هستند که در کنار توان سنتی دفاعی عمل می‌کنند، نه جایگزین آن.

پهپادهای دریایی  

یکی از تصورات غلط رایج این است که پهپادها فقط بخشی از جنگ هوایی هستند. اما تاریخ نشان می‌دهد که پهپادها در حوزه‌های زمینی و دریایی نیز به‌عنوان سلاح استفاده شده‌اند. پیشرفت‌های فناورانه باعث ایجاد پهپادهای زمینی و دریایی شده است. امنیت دریایی اکنون با حضور «وسایل زیرسطحی بدون سرنشین» (UUV)، «وسایل سطحی بدون سرنشین» (USV) و «پهپادهای هوایی» (UAV) در حال تحول است. پهپادها در جنگ دریایی برای نظارت، حمله و مأموریت‌های تخصصی مانند جنگ ضدزیردریایی استفاده می‌شوند. نمونه‌ای از پهپادهای نظارتی سنتی، MQ-4C Triton ساخت آمریکا است.

در جنگ دریایی، مانند جنگ هوایی، پهپادها مدت‌هاست که استفاده می‌شوند، اما استفاده از پهپادهای انتحاری (کامی‌کازه) ویژگی جدیدی است. تاکنون استفاده از پهپادهای دریایی در نبرد واقعی محدود بوده و بیشتر برای نقشه‌برداری از بستر دریا، جمع‌آوری اطلاعات و تقویت اقدامات مقابله‌ای به‌کار رفته است.

با این حال، پهپادهای رزمی دریایی شاید انقلابی‌ترین جنبه جنگ پهپادی باشند که از جنگ روسیه و اوکراین بیرون آمده‌اند؛ به‌ویژه از نظر پیشرفت‌های فناورانه. اوکراین که در سال 2014 و پس از الحاق کریمه توسط روسیه، ناوگان دریایی خود را از دست داده بود، پیش‌بینی می‌شد با ورود ناوهای روسیه به دریای سیاه به‌سرعت سقوط کند. اما پهپادهای رزمی «ماگورا V5» نقش حیاتی ایفا کردند و مانع از محاصره دریایی اوکراین توسط نیروی دریایی روسیه شدند. این پهپادها همراه با موشک‌های بومی «نپتون» موفق شده‌اند از سال 2022 تاکنون یک زیردریایی روسی، پنج کشتی آبی–خاکی، چهار ناوچه گشتی کوچک و ناو پرچم‌دار ناوگان دریای سیاه روسیه، یعنی «مسکوا» را غرق کنند.

استفاده و نوآوری در تصویربرداری فیبر نوری نیز فناوری پهپادهای دریایی را تقویت کرده است؛ زیرا اکنون قادرند تصاویر اطلاعاتی و نظارتی را به سامانه‌های سونار ارسال کنند و با استفاده از فناوری‌هایی مانند ژیروسکوپ، تغییرات حرکتی را تشخیص دهند. حوثی‌ها نیز نمونه موفق دیگری از پهپادهای انتحاری دریایی کم‌هزینه و ساخت داخل را نشان داده‌اند که مشابه ماگورا V5 اوکراین است و آن‌ها را در دریای سرخ برای هدف قرار دادن کشتی‌های تجاری و محدود کردن دسترسی به یک مسیر حیاتی تجارت جهانی به‌کار گرفته‌اند.

ایالات متحده و چین نیز از دیگر کشورهایی هستند که به‌طور فعال در حال توسعه و تحقیق درباره توانایی‌های پهپادهای دریایی هستند. بسیاری از ناوهای جدید آمریکا اکنون به «شناورهای بدون‌سرنشین دوربرد» مجهز شده‌اند که از فناوری سِوُرم برای حمله به اهداف استفاده می‌کنند. کشف گلایدرهای زیرآبی بدون‌سرنشین چین نیز نگرانی‌های جهانی را درباره افزایش توان دریایی این کشور برانگیخته است؛ به‌ویژه اینکه چین پروژه‌ای فعال برای توسعه زیردریایی‌های بدون‌سرنشین مجهز به هوش مصنوعی را نیز اعلام کرده است.

توجه به این نکته مهم است که توسعه پهپادهای دریایی توسط آمریکا و چین در شرایطی نگران‌کننده‌تر می‌شود که تنش‌ها در تنگه تایوان و دریای چین جنوبی به‌شدت به توان دریایی و رزمایش‌های دریایی این دو کشور وابسته است.

جنگ روسیه و اوکراین از پهپادها در همه حوزه‌ها — هوا، زمین و دریا — و برای تمام جنبه‌های جنگ، از جمله نظارت، حمل محموله، ثبت حملات و اجرای ضربات استفاده کرده است. استفاده و قابلیت‌های پهپادها در طول جنگ تکامل یافته و تولید و توسعه آن‌ها نیز تغییر کرده است. در ابتدا، اوکراین از پهپادهای ترکیه‌ای «بایراکتار TB2» برای هدف قرار دادن کاروان‌های روسی و ناو مسکوا استفاده می‌کرد؛ در آن زمان، این پهپادها بیشتر نقش پشتیبان و ایجاد حواس‌پرتی برای خط اصلی دفاعی را داشتند. اما بعدها اوکراین از پهپادها برای نظارت حداکثری استفاده کرد و با نرم‌افزار «کروپیوا» نقشه‌ای از مسیرها، موقعیت‌ها، اهداف و تحرکات ثبت‌شده توسط پهپادها ایجاد کرد.

مقیاس استفاده از پهپادها در این جنگ یکی از ویژگی‌های هشداردهنده‌ای بوده که جنگ پهپادی را به سطحی بی‌سابقه رسانده است. برای مدیریت این حجم، اوکراین در فوریه 2024 نخستین شاخه نظامی ویژه پهپادها را ایجاد کرد: «نیروی سامانه‌های بدون‌سرنشین». در ابتدا، اوکراین به‌شدت به پهپادهای چینی وابسته بود. با پیشرفت جنگ و نزدیکی بیشتر روسیه و چین، شرکت‌های چینی ارسال پهپاد به اوکراین را متوقف کردند و نیاز به تولید بومی ایجاد شد. اوکراین به‌سرعت سازگار شد و اکنون با وجود استفاده از قطعات چینی، پهپادهای تجاری را در داخل مونتاژ می‌کند. آن‌ها همچنین تولید سالانه خود را به چهار میلیون پهپاد افزایش داده‌اند.

استفاده گسترده اوکراین از پهپادها شامل انواع مختلف از نظر اندازه، نوع و برد است؛ از پهپادهای کوچک اسباب‌بازی‌مانند تا پهپادهای بال‌دار شبیه هواپیما برای نظارت. به‌دلیل تولید داخلی و استفاده از قطعات ارزان چینی، قیمت پهپادها بسیار متنوع است و می‌توان آن‌ها را با هزینه کم تولید کرد، به‌جز مدل‌های پیشرفته‌ای مانند «بونتار 3». پهپادها به‌دلیل هزینه کمتر و توانایی هدف‌گیری مداوم، جایگزین سیستم‌های هوایی سنتی مانند جنگنده‌ها شده‌اند. مونتاژ داخلی پیامدهای گسترده‌تری نیز دارد؛ زیرا پهپادهای تجاری مانند «DJI Mavic» که برای فیلم‌برداری مراسم ساخته شده‌اند، توسط سربازان اوکراینی برای جمع‌آوری اطلاعات از تحرکات و موقعیت نیروهای روسیه استفاده شده‌اند.

در مقابل، روسیه نیز با تکیه بر همکاری با چین و ایران، مسیر مشابهی را دنبال کرده است. این کشور کارخانه‌ای در تاتارستان ایجاد کرده تا حدود 6000 پهپاد «گران-2» — نسخه روسی‌شده پهپادهای شاهد-136 — تولید کند. روسیه همچنین رویکرد خود را در مقابله با پهپادها تکامل داده و اکنون قادر است از یک پهپاد اوکراینی رهگیری‌شده، یک پهپاد جدید بسازد.

آغاز جنگ نشان داد که پهپادها تا چه اندازه می‌توانند مؤثر باشند. اوکراین با وجود قدرت انفجاری محدود پهپادها، با استفاده از دقت نقطه‌زن و قابلیت هدف‌گیری خودروهای در حال حرکت با پهپادهای FPV، توانست قدرت هوایی سنتی روسیه را خنثی کند؛ کاری که با روش‌های سنتی و در شرایط گلوله‌باران سنگین روسیه تقریباً غیرممکن بود.

قدرت هوایی سنتی شامل هواپیماها و موشک‌های بزرگ‌تر است که فاقد پنهان‌کاری بوده و نمی‌توانند مانند پهپادها در ارتفاع پایین پرواز کنند. این ویژگی‌ها به پهپادها کمک کرده تا از رادار و سامانه‌های پدافند هوایی عبور کنند.

پهپادهای ترکیه  

شرکت‌های خصوصی ترکیه، به‌ویژه «بایکار» — سازنده پهپادهای بایراکتار TB2 — و «کاله»، نقش اصلی را در تبدیل ترکیه به یک قدرت جهانی پهپادی داشته‌اند. بایکار اعلام کرده ترکیه بزرگ‌ترین تولیدکننده پهپاد در جهان است و داده‌های «گروه بحران بین‌المللی» نشان می‌دهد این شرکت یا پهپاد به 41 کشور فروخته یا در حال مذاکره برای فروش است. بایراکتار TB2 توانایی‌های خود را در درگیری‌های مختلف نشان داده است؛ از عملیات ترکیه علیه نیروهای کرد در سال 2019 گرفته تا فروش نسخه‌های مسلح و غیرمسلح آن به اوکراین در قراردادی 69 میلیون دلاری. این پهپاد در مناطق مختلفی مانند جنگ‌های داخلی شمال آفریقا و درگیری ناگورنو–قره‌باغ میان آذربایجان و ارمنستان نیز به‌کار رفته و توانسته سامانه‌های پدافندی، نیروها و تانک‌ها را هدف قرار دهد.

در ادامه تلاش ترکیه برای تحول فناوری جنگی، صنایع هوافضای ترکیه (TAI) در سال 2016 پروژه «کآن» را معرفی کرد؛ یک جنگنده مجهز به هوش مصنوعی با قابلیت‌های پیشرفته شناسایی هدف، نقشه‌برداری و جنگ الکترونیک. این پروژه بخشی از سیاست کلان ترکیه برای کاهش وابستگی خارجی پس از تحریم‌های تسلیحاتی غرب در پی عملیات قبرس و کاهش وابستگی به پهپادهای اسرائیلی «هرون» است. پروژه‌های جدید بایکار نیز پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی را پیچیده‌تر کرده‌اند. این شرکت در سال 2022 نخستین پرواز موفق «قزل‌الما» — اولین جنگنده بدون‌سرنشین ترکیه — را اعلام کرد و اخیراً تولید انبوه آن را آغاز کرده است. بایکار همچنین پهپادهای دریایی توسعه می‌دهد و TB2 را با نسخه جدید TB3 به یک سلاح رزمی مرگبارتر تبدیل کرده است.

قدرت پهپادی ترکیه برای هند نگران‌کننده شده است؛ زیرا پاکستان در درگیری اخیر ماه مه 2025 از پهپادهای «آقینجی» ترکیه استفاده کرد. همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که TB3 به کشورهای دیگری در جنوب آسیا از جمله بنگلادش و مالدیو نیز فروخته شده است. روابط پاکستان و ترکیه نیز نگرانی‌زا است؛ زیرا در اوایل سال جاری و پس از نمایشگاه صنعتی پاکستان–ترکیه، دو کشور اعلام کردند که کارخانه تولید جنگنده «کآن» را در پاکستان راه‌اندازی خواهند کرد؛ اقدامی که به ترکیه کمک می‌کند هزینه تولید را کاهش دهد و به پاکستان امکان دسترسی به فناوری پیشرفته با قیمت مناسب را بدهد. این موضوع نگران‌کننده است؛ زیرا پاکستان تاکنون به‌دلیل محدودیت‌ها و مشکلات اقتصادی، به جنگنده‌های نسل پنجم دسترسی نداشته است.

از آنجا که مالک بایکار، سلجوک بایراکتار، داماد رئیس‌جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان است، فرماندهی و تولید فناوری پهپادی احتمالاً در آینده نزدیک به یک انگیزه سیاسی شتاب‌گرفته در ترکیه تبدیل خواهد شد. ادامه حمایت رئیس‌جمهور ترکیه از توسعه، تولید، خرید و استفاده از پهپادها نشانه‌ای مثبت برای متحدان ترکیه، از جمله پاکستان است.